Taç kapı üzerinde ki kitabe ve vakfiyesine göre Selçuklu Sultanı I. Keykavus tarafından 1217-18 tarihinde şifahane olarak yaptırılmıştır.
Yapı tamamen kesme taş ve tuğladan inşaa edilmiştir.
Vakfiyesi 1220 yılında I. İzzettin Keykavus tarafından düzenlenmiştir. Vakfiyede mimar Bedrettin adıda geçmektedir.
Arşiv belgelerinden yapının 1768 de medreseye çevrildiği anlaşılmatadır. 1916 ya kadar böyle kullanılmıştır.
1916 da Askeri depoya çevrilmiş, I.Dünya Savaşı esnasında levazım ambarı olarak kullanılmıştır.
1937 yılında Sedat Çetintaş tarafından temizlenerek kazı çalışması yapılmışır.
Taç kapısında Güneş ışıklarıyla Güneşi temsil eden Aslan, hilal şeklinde boynuzlarıyla Boğa figürü resmedilmiştir.
Yapının avlusu 31m x 22m ölçülerindedir.
Çinilerde mavi, beyaz, lacivert ve firuze renkleri kullanılmıştır.
Türbe Caphesini bezeyen sanatçı Merend‟li Bizzi(Bez ) oğlu Ahmet‟tir. Bu ustanın adına 1220 tarihli Niksar Kırkkızlar Türbesinde de rastlamaktadır
Türbe içinde 13 sanduka vardır. İzzettin Keykavus‟un sandukası üzerinde; “Biz cihanı terkedip gittik, zahmet ve rahatını nakşedip gittik, bundan sonra nöbet sizdedir, biz kendi nöbetimizi tuttuk ve gittik.” yazılıdır.
Yapı Pilan ve Mimari olarak; Anadolu‟daki Selçuklu şifahanelerinin en büyük boyutlusudur.
Darüşşifa uzun ekseni doğu batı yönünde olmak üzere planlanmıştır. Planın esasını açık avlu etrafını çeviren
revak sistemi ve 3 yönde yeralan birer eyvan meydana getirmektedir.
Dikdörtgen bir avlunun etrafını üç yönde revak sırası çevirir.
Kuzey ve güney revaklarının orta açıklıklarında diğerlerinden daha geniş tutulmuştur. Bu açıklıklar revağa açılan karşılıklı iki eyvan mekanını belirleyen bir özellik olarak görülmektedir.
Bu eyvanlardan güneydeki açılan bölme duvarı ile türbe mekanı haline getirilerek üzeri yüksek ongen kasnaklı bir kubbe ve dıştan bir külahla örtülmüştür.
Kuzeydeki eyvan ise bugün mevcut olmayan birimlerle ilişkiyi sağlamaktaydı.
Yapının en önemli hacmi ise bir kemerle doğrudan avluya açılan ana eyvandır. Doğu duvarında bir niş ve iki tarafta sonradan örülmüş pencereler bulunur.
Yapının planında ilginç bir durum ise ana eyvanın kuzey ve güneyinde avlunun iki yanındaki revakların devam etmesidir.
Mevcut olmayan ve yapılan kazılar sonucu temel seviyesinde planı çıkarılan kuzey kanadın, mevcut mekanların gerisindeki mekan sırası arkasında uzun bir koridor ile bu koridora bir sıra halinde açılan 9 odadan ibaret olduğu yayınlanan restitüsyon planından anlaşılmaktadır.
Türbe Taş süsleme yanında en iyi şekilde türbede ifadesini bulan, çini sanatının şaheseri olan, çini ve tuğla süslemeler türbenin ongen kasnağında yer almıştır.
Türbe cephesinde tamamen tuğla ve firuze, mor ve lacivert renkte çinilerle kompozisyonlar meydana getirilmiştir.Cephe kufi yazı dekorlarıyla bezenmiştir.
Alınlık altında bir dikdörtgen yazı frizi koyu mavi renkte ve çiçekli bir zemin üzerine beyaz kabartma harflerle nesih yazı olarak yer alır. Bu yazı türbe tarihini verir. Bunun altında türbe yüzeyi dikine üç dikdörtgene bölünerek ortada kapı, yanlarda ise birer pencere açılmıştır. Kapı üzerindeki kemerin dış yüzünde nesih yazıyla Farsça şiir, kapının tam üzerinde ise alçı zemin üzerine örgülü kufi yazı yer alır. Pencereli bölümlerin kemer üstlerindeki kufi kitabede „Rahman‟ suresi, sağ pencere altında yer alan panoda usta adı verilmiştir.
Türbe mekanında sıraltı tekniğinde yapılmış dekorlu çini levhalarla kaplı lahitlerden sonra en önemli süsleme gene şahane taş işçiliği ile gerçekleştirilmiş olan türbe mihrabında görülür.
Şifahanenin taçkapısı cepheden öne taşkın durumdadır. Kapı kavsarası dokuz sıra mukarnaslı olup yan yüzler geometrik ve yıldız motifleri ile işlenmiştir. Bu motifler, ışık gölge tesirleri yaratacak görünümdedir. Kapı kemeri köşeliklerinde simetrik iki hayvan figürü görünmektedir. Tahrip olmuş bu hayvanlardan sağdakinin bir arslan, soldakinin boğa figürü olduğu kaynaklarda belirtilmektedir.Yapıda taşa işlenmiş diğer süslemeleri de, ana eyvanın sivri kemerini dolanan bitkisel dekorlu bordür ve eyvan köşelerini yumuşatan
köşe sütunceleri ile bu büyük açıklığı iki yanda çerçeveleyen geometrik geçme dekorlu geniş bordürde ve gene ana eyvanın yanındaki mekanların avluya açılan pencerelerinin sivri kemerlerini çeviren geometrik geçme dekorlu bordürlerinde bulunmaktadır.
Foto: Ümit Buğra ÖZCAN
