Judith: Sanat Tarihi’nin Kesik Baş Cinayeti-Celine Symbiosis

Celine Symbiosis’un yazdığı ”Judith: Sanat Tarihi’nin Kesik Baş Cinayeti” yazısını okumanızı tavsiye ederiz.İyi okumalar….

Yu­dit çadırda içtiği şarapla kendinden geçip yatağına uzanan Holofernes’le yalnız kaldı. Holofernes’in başına yaklaşan Yu­dit onun palasını aldı. Yatağa daha da yaklaştı, Holofernes’i saçlarından yakaladı ve şöyle dedi: “İsrail’in Tan­rısı, bugün bana güç ver!” Tüm gü­cüyle iki defa ensesine vurdu ve başı­nı kesti. Dışarı­ya çıkıp Holofernes’in başını hizmet­çisine verdi. – The Book of Judith

Sanat tarihinde en az altı yüz eserde kendini gösteren Judith; özgürlük, erdem ve adil yolun simgesi. Judith, Eski Ahit’in tamamlayıcı Apokrif kitaplarından, M.Ö 150 yılları civarında yazılmış, onaltı bölümden oluşan, ”The Book of Judith”in içindeki hikayenin baş kahramanı . Yazılış amacı dönemin Yahudilerini onların düşmanlarına karşı direnmeye ve dini kurallara sıkı bir şekilde bağlanmalarını sağlamaya yöneliktir. Ahlaki bir amaç için yazılmış olan yarı-tarihi kitap diyebiliriz. Judith, tıpkı Musa peygamber gibi İsrail halkını kurtarır.

1999 yılına ait Larry ve Andy Wachowski kardeşlerin bilim kurgu filmi olan Matrix’te, Neo karakteri Matrix’e alındıktan sonra gözlerini bir gemide açar. Bu geminin adı Nebukadnezar’dır. Bizler bu ismi, dünyanın yedi büyük harikasından biri olan Babil’in Asma Bahçeleri’ni yaptıran kral olarak hatırlayabiliriz. Aynı kral Kudüs’teki ilk Yahudi mabedini de yok etmiştir. Bu kral inançlı insanlara saldırır ve bir tek ona inanmalarını emreder. İşte bu yüzden Eski Ahitte inançsız ve dinsiz biri olarak geçmektedir. Nebukadnezar, Med kralına karşı yaptığı savaşta onun yanında olmayan herkese bir sefer düzenlemeye karar verir. Bu seferleri kumanda etmesi için Holofernes’i seçer. Holofernes bir çok kabileyi, kılıcıyla dize getirir ama küçük bir dağ şehri olan Betlehem direnir. Bunun üstüne Holofernes, Betlehem şehrinin suyunu keser. Şehir günlerce susuz kalır. İnsanlar perişan haldedir. Şehri kurtarma görevini bir kadın üstlenir. Bu kadın kocasını yeni kaybetmiş olan güzeller güzeli Judith’tir. Judith saçlarını tarar, en güzel takılarını takar, vefat eden kocası Manaşşe’nin ona hediye ettiği en güzel kıyafetlerden birini giyer. Yanına hizmetçisi Abra’yı alır ve Holofernes’in kamp yaptığı yere gider. Holofernes’e yaklaşmak için Yahudileri ele vereceği bahanesi kullanır. Judith’i gören Holofernes onun eşsiz güzelliğinden etkilenir ve onu eğlencelere davet eder. Çadırdaki eğlencelerde yedi gün geçirir. Holofernes son gece, hayatında hiç içmediği kadar şarap içer ve sarhoş olur. Bu sarhoşluktan faydalanan Judith, onun kafasını keser, hizmetlisi Abra’nın yardımı ile bir keseye koyar ve şehri Betlehem in yolunu tutar. Betlehem’e geldiğinde Holofernes’in kafasını bir kazığa diker ve şöyle der;

”Bu gördüğünüz Asur kralının başkomutanı Holofernes’in başıdır! Tanrı bir kadının elini bu işe karıştırarak onu yok etti! İlerlediğim yolda beni koruyan Tanrı’ya şükürler olsun! Yüzüm onu baştan çıkardı ve bu da onun sonu oldu. Benimle, beni utandıracak veya rezil edecek herhangi bir günah işlemedi”

Birlikte oldular veya olmadılar ama ülkesine yaptığından dolayı Judith iffetli, cesur ve dindar bir kadın olarak Yahudi halkının süper kahramanı oldu. Asur kelimesi Yahudi sözlüklerine ‘yasak’ anlamına gelen bir kelime olarak geçti, Holofernes ise ya kafası gövdesinden ayrılırken ya da kellesi sepette resmedildi sadece. İbretlik hikaye, ne acı bir son. Temcit pilavı gibi hikaye tekrarlandıkça tekrarlandı. Ta ki Judith’in hikayesinin olmadığı bir köşe kalmayana kadar. Bugün Vatikan’ın altın koridorlarından, Sistine Şapeli’nin güney cephesine, Ghiberti’nin bronz kapısına, hatta Berry dükünün saatler kitabına varıncaya kadar her yerde Judith’e rastlamak mümkün.

Bu aşırı üretimle birlikte her sanatçı kendinden bir şey kattı bu hikayeye. Ortaçağda üretilen ilk Judith resimleri -kilisenin uygun gördüğü üzere- Meryem ana ile bağdaştırılıyordu. Neticede Meryem ana da iffetli, dindar ve erdemli bir kadındı Judith. Ama, Rönesansla birlikte önce Havva olur sonra entrikacı kadın. Biraz omuzları açılır, biraz bacakları, üstündeki elbiseler hafifler. O artık dindar, erdemli, iffetli ama aynı zamanda cinselliği ön plana çıkan bir kadındır.

15.yüzyılda sanatın kalbi olan Floransa, Judith’in özelliklerini kendiyle özdeşleştirmekte gecikmez . Erken rönesansın ilk örneğini, Cosimo de Medici malikanesinin bahçesindeki, Donatello’ya sipariş ettiği Judith Holofernes’in Kafasını Keserken başlığı ile görürüz. Donatello, Medici’nin bahçesine boyu iki metreyi aşan, mutaassıp kıyafetleri olan yaldızlı bronz bir heykel yapar. Holofernes’in yüzünde şarabın ve uykunun vermiş olduğu bir yüz ifadesi vardır. Heykel güneşli günlerde bahçede pırıl pırıl parlar. Judith, Floransa halkının özgürlüğünü Tanrı’dan aldığı içsel güçle tiranlara karşı savunan erdemli yöneticiler olan Medicileri temsil eder. Yani cumhuriyetin sembolüdür. Donatello eserinden o kadar memnun kalır ki üstüne imzasını atar. Donatello Opus. Bu heykel, Medicilerle öyle bütünleşir ki 1495’te Medici ailesi şehirden kovulunca heykel kapı dışı edilir ve üzerine şu kitabe yazılır: Exemplum salutis publicae cives posuere (Vatandaşlar, vatanın selameti için bir örnek verdiler)

DONATELLO_Judith_and_Holofernes_c1455_copy_Piazza_della_Signoria_source_sandstead_d2h_07 (1)

Donatello, Judith ve Holofernes, 1460. >>

1470 yılında yine Floransa’da, Judith Betlehem’e Dönerken isimli, küçük bir resimde rastlarız. 31X24 santimlik Judith, misafir geldiğinde eşe dosta göstermek için deri kılıfıyla çekmecede durur. Bu resmin yaratıcısı kadınları resimlerinin ilgi odağı olmasını seven Sandro Botticelli’dir. Misyonunu tamamlamış olan Judith, hizmetçisinin kafasının üstünde Holofernes’i taşırken Betlehem’e geri dönüş yolundadır. Judith genç bir peri kızı gibidir. Elinde bir zeytin dalı tutar. Arkada Asurlu ordunun şehri terketmesine tanık oluruz. Bu masumlukta bir kadının kelle aldığına kim inanır ?

Sandro_Botticelli_020_OBNP2009-Y009282

Sandro Botticelli, Judith Betlehem’e Geri Dönüş Yolunda, 1470 >

Ayak, el gibi asil ve konuşkan bir uzuv değildir. Andrea Mantegna bunu değerlendirerek Holofernes’in ayağını resme yerleştirir ve resmin diliyle ”Ben buradaydım!” dedirtir. Çünkü ayak izi insanın oradan geçtiğinin/bulunduğunun gözle görülür işaretidir. 1495 yılında yaptığı Judith ve Holofernes resmi bir tiyatro perdesinin andıran çadırın önünde, Pierro Della Francesco’nun Konstantin’nin düşü* resmini andıran bir kompozisyonla görücüye çıkar. Judith’in bir omzu artık açıktadır.

Andrea Mantegna, Judith ve Holofernes'in başı, 1495 >

Andrea Mantegna, Judith ve Holofernes’in başı, 1495 >

Avrupa resim tarihinin en gizemli ressamlarından biri olan Giorgione, Judith’i Uyuyan Venüs* resmindeki gibi idealize güzellikle bize sunar. Az önce Holofernes’in kafasını kesen bu kadın, işlediği cinayete rağmen yüzünde sakin bir ifade vardır. Çocuk İsa resimlerinde, İsa’ya merhametle bakan Meryem’in bakışıdır bu. Aşağı doğru bakan bakışlarını takip ettiğimizde eliyle yukarı çektiği eteğinin arasından gözüken bacağı takip ederiz ve bu takip sonunda Holofernes’in kesik başını buluruz. Judith, bir dindar olarak uzun ve kapalı bir elbise giymez miydi?

Giorgione, Judith ve Holofernes'in Kesik Başı, 1504 *

Giorgione, Judith ve Holofernes’in Kesik Başı, 1504 *

1508 yılında, Sistine Şapeli’nin tavan fresklerine başlayan Michelangelo, küçük bir şehirde yaşayan dul Judith’in cinayetle anlamlandırdığı belirsiz hayatını güney duvarına sol tarafına yerleştirir(sağda Davut ve Goliath vardır). Birbirlerinin yansıması olan vücutlarıyla, Holofernes’in kesik başı bir tepsi üstünde taşınır. Judith ve hizmetçisi Abra, cinayet mahallini hızla terk ediyorlardır. Holofernes’i karanlıkların içinde güçlü kasları olan ama aciz bir adam olarak görürüz. Üstelik Michelangelo, Rönesans’a özgü bir mizahla Holofernes’in kafasını kendi portresi yapmıştır. Judith, Sistine Şapeli’nin tavanlarında hala erdemini koruyan, popüler bir cumhuriyet simgesidir.

Michelangelo, Judith Holofernes'in Kesik Başıyla Uzaklaşıyor, 1508-12*

Michelangelo, Judith Holofernes’in Kesik Başıyla Uzaklaşıyor, 1508-12*

Ferrera dükü Alfonso d’Este, Borgia ailesinin biricik kızı Lucrezia Borgia ile evlendikten yıllar sonra Titian’a bir resim sipariş eder. Judith ve Holofernes’in Kesik Kafası. Herhangi bir kaynağa rastlayamadım ama Alfonso’nun portresine* baktığınız zaman Titian’ın resmindeki Holofernes’in o olduğunu düşünmemek elde değil. Hizmetçi Abra, işlediği soğuk kanlı cinayetten dolayı sahibini hayran hayran izliyor. Holofernes’in kafasıda iffetli kadının ellerinde, gümüş bir tepside bize sunuluyor. Sanat tarihinde sıkça gördüğümüz, İffetini koruyamadığı için bir hançerle intihar eden Lucrezia* motifi yerine güzel suikastçi Judith. 55 yıl sonra Titian Judith’i bir kez daha resmedecek, Vasari ise bunu hayranlıkla yazacaktı. *

Titian, Judith ve Holofernes'in Kesik Başı, 1515 *

Titian, Judith ve Holofernes’in Kesik Başı, 1515 *

16. yüzyılda Venedik şehrinin artık kendini kabul ettirmek için çok fazla savaşması gerekmiyordu. Sadece Akdeniz’deki pozisyonunu korumak için Osmanlı İmparatorluğu ile savaşıyordu. Ama hiç birşey bu şehrin sanatsal ışığını kesemedi. Venedik şehri üst üste birbirinden yetenekli ressamlar yetiştirdi. Giorgione, Titian, Veronese ve Tintoretto. 1520 yılında Papa X. Leo, Martin Luther ‘i aforoz etti. Aynı yıl geçen kayıtlara göre Venedik şehrinin aristokrat kadınlarının %60’ı manastıra katıldılar. Judith’te bu değişime ayak uydurdu. 1520 yılında Venedik’li ressam Vicenzo Catena, Judith hikayesindeki ” iffetli” vurgusunu kullanarak onu beyaz elbiseli resmetti. Onun Judith ‘i kararlı bakışları olan maskülen tavırlı bir kadındı. Ressamın kendisi o kadar iffetli olamadı ve bu resim için model olarak metresi Rose Scordona’yı kullandı.

Vicenzo Catena, Judith ve Holofernes'in Kesik Kafası, 1517-20. *

Vicenzo Catena, Judith ve Holofernes’in Kesik Kafası, 1517-20. *

Martin Luther’in yakın arkadaşı olan ressam Lucas Cranach, Protestan reformunun sadık destekçisiydi. Katoliklerin yani Papa’nın tüm ahlaksızlıklarına karşı olduğunu belirtir bir şekilde Judith’i resmetti. Onun için Judith’in hikayesi, Tanrı hakkındaki kendi inançlarının dışında başka inançları empoze etmeye çalışan tiranlara karşı direnen küçük ulus devletleri temsil ediyordu. Protestan devletler Judith, Katolikler ise Holofernes.

Lucas Cranach, Judith ve Holofernes'in Kesik başı, 1530*

Lucas Cranach, Judith ve Holofernes’in Kesik başı, 1530*

17. yüzyıl Roma şehri tam bir çelişkiler şehriydi. Şehir eşsiz sanat eserleriyle doluydu ama halk yoksullukla savaşıyordu. Şehrin yaşadığı bu tezatlık Caravaggio’da vücut buldu. O da bir Judith resmi yaptı, ama onun Judith ‘i daha öncekilere hiç benzemiyordu. Yaşam ile ölüm arasındaki çizgide gidip gelen Caravaggio, Judith içinde aynı sahneyi uygun gördü. Holofernes’in çadırının içinde iki kadın. Judith, Holofernes’in kafasını kesiyor ama sanki öldürme eylemini hizmetçisi Abra üsteleniyor. Abra bu sahnede azmettirici. Az sonra Holofernes’in kafasını koyacağı kumaşı elleriye sıkmış, biraz zorlasak sesini bile duyabiliriz ”Hadi kızım kesebilirsin!”.Yarı şeffaf bluzunun içerisinde olan Judith kaşları çatılmış, her an bu cinayetten vazgeçecek gibi bir yüz ifadesiyle ” ne yapıyorum ben? ” diyor. Buna rağmen, saçlarını sıkıca kavradığı barbarın boynunu kesiyor, kanlar fışkırıyor. Holofernes, ölüme geçişinde kasları şiddetle kasılıyor. Yaşam ile ölüm arasındaki çizgi kırmızı bir perde. Erdem’in günah karşısındaki zaferi. Aynı zamanda bu bir kesik baş cinayeti.

Caravaggio, Judith Holofernes'in Kafasını Keserken, 1598-99*

Caravaggio, Judith Holofernes’in Kafasını Keserken, 1598-99*

Peki 17. yüzyılda tecavüze uğrayan bir kadın çaresizliğini nasıl yener? Tabi ki tecavüzcüsünün boynunu keserek. Artemisia Gentileschi’de öyle yaptı. Ressam Orazio Gentileschi, Roma gibi saldırının ve şiddetin kol gezdiği bir şehirde kızını ne yazık ki koruyamadı. Toscanalı ressam Agostino Tossi, Artemisia’ya tecavüz etti. 1613 yılı mart ayında olan mahkemede, Artemisia olayı şöyle anlatır:

İşi bittikten sonra üzerimden kalktı . Bende çekmeceden onun bıçağını aldım ve ona yürüdüm
-seni bu bıçakla öldürmek istiyorum çünkü şerefimi lekeledin dedim.
Bıçağı fırlattım ama o kendini korudu. Korumasaydı onu öldürmüştüm

Küçük bir sıyrıkla kurtulan Agostino, ufak bir ceza aldı ve serbest kaldı. Artemisia bu küçük düşürücü olayla daha fazla yaşayamayacağını anlayınca Napoli ‘ye yerleşti ve intikamını orada aldı. Daha önce babası Orazio’nun yaptığı Judith ve Holofernes resimlerini görmüştü. Caravaggio’nun Judith ‘ni ise gerçekçi bulmamıştı. ”Ben kadının düşüncelerini resmetmek istiyorum ” dedi. Holofernes olarakta Agostino’nun başını kullandı. Onun Judith hikayesi sarf ettikleri çaba yanaklarının kızardığı, iki kadının tedirgince dışarıyı kontrol ettiği çadırı terketmeye hazırlandıkları bir an oldu. İntikam, Şiddet ve fazilet. Artemisia, Agostino’yu öldürdükten sonra altına imzasını attı ” Ergo Artemisia Lomi Fec”. Sevgili Agostino, Napoli’den sevgiler.

 Artemisia Gentileschi, Judith Holofernes'in Kafasını Keserken Detay, 1611-12*

Artemisia Gentileschi, Judith Holofernes’in Kafasını Keserken Detay, 1611-12*

18. yüzyıl boyunca Judith ve Holofernes’i eskisi kadar fazla göremedik. Ama o zamana kadar onlar hakkında bildiğimiz bir gerçek vardı. Judith güzel bir kadındı. Holofernes ise esmer, çirkin ve sakallı bir adamdı. Bu gerçek İspanya’da bozuldu. 19 yüzyılda yaşayan Francisco Goya, geçirdiği bir hastalık sonucu sağır kaldı ve ”Quinta del sordo”( sağır adamın köy evi) dediği evinin duvarlarına resimler çizmeye başladı. Goya daha önce ” Ben resimlerimde renk görmüyorum , ileri geri hareket eden gölgeler görüyorum ” diyerek bizi uyarmıştı. Evinin duvarlarında bulunan bu on dört korkutucu görüntü, onun dediklerini tasdikler gibi ”Kara resim serisi ” adını aldı. Bu serinin içinde yer alan Judith, bizi işlediği cinayet öncesine götürüyor. Herşey karanlık bir leke sanki ve Abra, Judith’in yanında dua ediyor. Caravaggio nasıl yaşam ve ölüm arasındaki çizgiyi gösterdiyse, Goya’da bize İd ve ego arasındaki çizgiyi gösteriyor.Judith onun için güzel bir kadın değil. Holofernes, onun duymadığı ölüm çığlıklarını atıyor.

Francisco Goya, Judith ve Holofernes, 1819-23*

Francisco Goya, Judith ve Holofernes, 1819-23*

Yıl 1901. Donatello’dan sonra geçen 431 yıl sonra Judith’te çok şey değişir. Yıllar onu oturaklı bir kadın yapmaz aksine o artık namuslu bir kadın bile değildir. Viyana’lı Judith, yaptığı eylemden haz almış ve tatmin olmuş bir kadındır. Gözleri zevkten yarı kapalı, dudakları zevkten yarı* açık. Gustav Klimt uzatılmış formları ve altın varakları ile Judith’i mekanı belli olmayan bir yerde sunuyor. Resmi başlığı tanıdık ama ironik” Judith ve Holofernes’. Çünkü Judith tüm resmi kaplarken, Holofernes’in kafası sağ alt köşede belli belirsiz gözüküyor.

Gustav Klimt, Judith ve Holofernes, 1901. *

Gustav Klimt, Judith ve Holofernes, 1901. *

Güzel nedir? Güzel olan iyi midir? Klimt, Judith’in hikayesinde bizim bilmediğimiz bir şeyi keşfetmiş olabilir mi? Onun Judith’i zevk ve hazzın doruğunda , şiddetten zevk almış, eşsiz güzelliği ile erkeği baştan çıkartan, parmağında oynatan, süründüren kadın modeliyle karşımızda . 20. yüzyılda Judith artık bir Femme Fatale*. Klimt gözümüzün bize oynadığı oyunu farketmiş ve bize şu soruyu soruyor: İyi ve güzel aynı şey midir?

Judith son iki bin yıldır farklı karakterdeki kadınlara bürünerek karşımıza çıktı. Ama onda değişmeyen tek şey, barbarlara karşı sergilediği vatanseverlik örneği cesareti. Holofernes ise hep kötü olarak kaldı. Cinsiyetlerin bitmeyen savaşı onların hikayesi. Aynı zamanda cinslerinde..

Holofernes, batıda kötü olarak kabul edilen hangi güç varsa, onun görüntüsü olduktan sonra, doğduğu kıtaya, yani doğuya 18.yüzyılda döner. Batıda Muhteşem Süleyman, doğuda Kanuni Sultan Süleyman olarak bilinen I.Süleyman 1537 yılında Adriyatik denizinin hemen girişinde bulunan Korfu adasına bir sefer düzenler, fakat başarısız olur. Osmanlı bu adayı kafasından çıkaramaz. Klimt’ten 185 yıl önce, 1716 yılı temmuz ayında, Mora seferi dönüşünde Osmanlı İmparatorluğu adaya bir kuşatma daha düzenler. Bu sefer adanın yardımına Venedik Cumhuriyeti’nin donanması gelir ve adayı kurtarır. Yıllardır Akdeniz sularında Osmanlı hakimiyetinden beli bükülmüş olan Venedik, yıllar sonra gelen zaferle topraklarına döner ve Osmanlı’yı mağlup etmenin şerefine, ünlü besteci Antonin Vivaldi’den bir oratoryo sipariş ederler. Bu orotoryonun ismi, Juditha Triumphans yani Judith’in Barbarlara Karşı Zaferi. Vivaldi’nin bestelediği dört oratoryodan günümüze kalan tek örneğidir. Judith’in Asurlu kral Nebuchadnezzar’ın generali Holofernes’e karşı kazandığı zafer artık Venedik’in zafer marşıdır. Osmanlı İmparatorluğu bir barbar olarak anılıp, Venedik ise bu notalarda Judith olarak beden bulmuştur.

Venedik…
Denizin gelini, romantizmin kokusu, rutubetin başkenti ve güzel bir kadın.
Dün gece yine sabaha kadar sokaklarında dolaştım.
Zaman durmuş senin şehrinde biliyorum.
Ve sen en az ortaçağ kadar karanlıksın.
Sen Venedik,
Sen!
Öylemi ?
Sen iffetli bir kadınsın, şehrini kurtaran
Ben ise kellemi aldığın bir barbar.

AYRICA;
Bu yazıyı tabi ki Juditha Triumphans’ı dinlerken yazdım

Vivaldi’nin henüz bulunamamış diğer oratoryoları için;

moyses deus pharaonis
l’adorazione delli tre re magi al bambino gesu
la vittoria navale

Kaynaklar:
Venice: Art and Architecture, Giandomenico Romanelli
Venice: Art and History , Lorenza Smith
Art in Venice, Stefano Zuffi
Love and the Erotic in Art- Stefano Zuffi
Sanatçıların Hayat Hikayeleri- Giorgio Vasari
Larousse Semboller Sözlüğü
İtalya’da Rönesans Kültürü – Jacob Burckhard
Dictionary of Artists’ Models- Jill Berk Jiminez
Picturing Women in Late Medieval and Renaissance Art- Christa Grössinger
The Sword of Judith: Judith Studies Across the Disciplines-Kevin R. Brine,Elena Ciletti,Henrike Lähnemann
Teaching the Bible Through Popular Culture and the Arts-Mark Roncace,Patrick Gray
Refiguring Woman: Perspectives on Gender and the Italian Renaissance- Marilyn Migiel,Juliana Schiesari
Elisabetta Sirani, Judith with the Head of Holofernes- Jessica Cole Rubinski
Canterbury Hikayeleri-Geoffrey Chaucer
http://sanatabasla.blogspot.com.tr/2012/05/judith-holofernesin-kafasn-keserken.html
http://www.milliyet.com.tr/2001/03/29/pazar/yaznevsal.html
http://yenisafak.com.tr/yazarlar/DucaneCundioglu/dinsel-ve-cinsel-sehvet/20673
http://en.wikipedia.org/wiki/Judith_Beheading_Holofernes
http://www.gunde1resim.com/post/10528226012/ressam-caravaggio-1571-1610-resmin-adi
http://www.theguardian.com/culture/2004/jan/10/art
http://www.nationalgallery.org.uk/content/conObject/1931
http://artstor.wordpress.com/2011/04/11/the-original-femme-fatale/
http://sistinepuzzle.com/david-and-judith-3/
http://www.nytimes.com/2003/07/27/magazine/27GOYA.html
http://kutsal-kitap.net/bible/tr/index.php?mc=3&sc=1274
Eski Ahit’in Apokrif Kitapları
Korfu Kuşatması Wikipedia
http://www.womeninthebible.net/paintings_judith.htm
http://en.wikipedia.org/wiki/Judith_and_the_Head_of_Holofernes
http://en.wikipedia.org/wiki/Judith_and_Holofernes_(Goya)
http://www.bostonathenaeum.org/judith-head-holofernes-nd
http://www.darkromance.com/gothic-arts/traditional-arts/e-judith-paintings/judith-paintings.html

Garrard_01.pdf erişimi için tıklayın

helen_efthimiadis_keith_on_judith.pdf erişimi için tıklayın

http://books.openedition.org/obp/1015
http://www.philharmonia.org/april-2014-program-notes/

 

Kaynak:http://celinesymbiosis.blogspot.com.tr/2014/06/judith-sanat-tarihinin-kesik-bas.html

Celine Symbiosis

You may also like...

Your email will not be published. Name and Email fields are required