ÇATALHÖYÜKTEN MARAŞ’IN BAKIR SANATI EKOLÜNE

Geçmişi çok eskilere dayanan bakırcılık sanatının tarihi, Anadolu’da MÖ 7.000 yıllarına kadar  uzanmaktadır.  Çayönü ve  Çatalhöyük’te  dövme  tekniği ile yapılan iğne, biz, kanca gibi aletler ve süs eşyaları bulunmuştur. Bakırcılık sanatını en kısa tanımı”’Bakırdan çeşitli alet, avadanlık, silah ve sanat ürünleri yapılması‘ olarak yazılabilir.

Türkler  Anadolu’ya  geldikten sonra  bakırcılık  sanatını  sürdürmüşler  ve  Kahramanmaraş’ta bakırcılık sanatının tarihi Anadolu  Selçuklu  dönemine kadar  uzanmaktadır.  Osmanlı  Devleti’nin  kurulmasından sonra Anadolu ve Balkanlarda bakır madeni yoğun olarak işlenip  kullanıldı.  Bu  dönemde sayıları oldukça fazla olan bakır madeninin işlendiği atölyelerin en meşhur şehirlerinden birisi de Maraş olmuştur. Maraş  Şer’iye  Sicili’nde  Bakırcılar  Çarşısı, “Kazgancı  Çarşısı”ismiyle  geçmektedir.

İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan 1784 tarihli belgede, Maraş’ta 4 adet “kalhâne”nin  (bakır  madeninin eritilerek levha haline getirildiği  yer)  kurulması  istenilmektedir.

Ayrıca H. 1293/ M. 1876 tarihli Halep Vilâyeti Salnâmesi’nde, şehirde 4 adet kalhânenin olduğu kayıtlıdır. Bakırcılık, bulunduğu şehrin olduğu kadar, ülke ekonomisini de yakından ilgilendiren bir iş ve sanat koluydu. Osmanlılar döneminde birçok Anadolu şehrinde bakırcı esnafının mesleğini icra ettiği ve aynı zamanda  yaptığı  ürünleri  halka pazarladığı “Bakırcılar Çarşısı” mevcuttu. Aynı şekilde Kahramanmaraş Bakırcılar Çarşısı da ülkemizin en büyük çarşılarından birisidir.

Bakırdan üretilmiş mamuller kalaylanarak kullanılabildiğinden  genellikle  bakırcıların hemen  yakınında  kalaycılar bulunurdu. Kalaycılık bir sanat ve  ticaret  kolu  olarak  kurulmuştur

MAASERE KAZANI KALAYLAYAN BİR USTA

BİR BAŞKA KALAY USTASI

Kahramanmaraş’ta  bakırcılık sanatında; Dövme Tekniği, Sıvama (Tornada Çekme) Tekniği ve Presleme Tekniği kullanılmaktadır.

Maraş’ta büyük çoğunlukla hâlâ en eski kap yapma tekniği olan “Dövme Tekniği” tercih edilmektedir. Basit  el  araçları yardımıyla  dövülerek  yapılan şekillendirme,  diğer  yöntemlere  göre  fazla  zaman,  emek ve  güç  istemektedir. Dövme tekniğinde genellikle levha bakıra örs üzerinde çekiçle biçim verilerek tek parçadan kap yapmak daha çok tercih edilmiştir. Dövme tekniği ile yekpare elde edilecek  ürünler “Çukurlama (Çökertme)” ve “Toplama” usulü ile yapılmaktadır.

Bir kabın yapımında  bakır  levhayı  tokmak ve çekiçle dövmek suretiyle kenardan başlayarak kademe-kademe çukurlayıp dibe kadar  inme  “çukurlama  usulü” dür. Çukurlamada kap ne kadar uzun süre çekiçlenirse o kadar derin ve ince olmaktadır. Dövülerek sertleşen bakır dağılmaması ve çatlamaması için arada  bir tavlanmaktadır.  Sığ ve ağzı geniş olan tabak, sini, sahan, tas gibi kaplar genellikle içten  çekiçlenerek,  çukurlama usulü ile yapılmaktadır. Yekpare bakır kap yapımında çukurlama usulünün tersine dipten başlayarak  ağza  doğru  çıkma ise “toplama usulü” dür. Top-lama yönteminde, kabın önce kaidesi belirlenir ve kaideden başlayarak  üst  kenara  doğru şekillendirme yapılır. Toplama denilen yöntem diğerine nazaran daha zor ve meşakkatlidir. “Oluklama” tabir edilen bir işleme başlar, çekiçle dövülerek oluklar  “toplanır”,  bir  yukarıdan  tekrar  oluklanır tekrar toplanır.

Bu  işlem  sırasında çekiçlenmekten sertleşen bakır sık sık ateşte tavlanır.  Dövme yöntemiyle elde edilen ürünler tek parçadan oluştukları gibi, özellikle  çok  büyük  ürünler, birkaç  parçadan  da  oluşabilmektedir. Parçalı  olanlarda, her parça ayrı olarak dövülerek elde edildikten sonra, (perçin-leme, lehimleme, kaynak) yapılarak birleştirilmektedir.

BİRLEŞTİRİLMİŞ BAKIR LEVHALARIN İŞLENMESİ

Kahramanmaraş’ta  bakır eşya üretiminde ”Sıvama Tekniği” seri üretimde kullanılmak-tadır. Bakır eşyayı şekillendirme işleminde, sıvama tezgâhı adı verilen el ve çoğunlukla da elektrikle çalıştırılan torna tezgâhlarından  yararlanılmakta-dır.  Şekillendirme  işleminde, yuvarlak  şekilde  hazırlanmış bakır levha, sıvama tezgâhındaki yerine yerleştirildikten sonra, aletin çalıştırılmasıyla dön-dürülmekte  ve  döndürülen levhayı  şekillendirmeyi  yani sıvamayı yapan usta tarafından mazgal adı verilen bir demir el aracı yardımıyla, tekniğine uygun şekilde kalıba sıvanmakta-dır. Torna tezgâhında yapılan sıvama tekniği, 1950’li yıllardan sonra  yaygın  olarak  kullanılmaya başlanmıştır.

TORNA TEZGAHINDA İŞLENEN BAKIR

Kahramanmaraş’ta  bakır eşya üretiminde “Presleme Tekniği” daha çok turistik eşyalar, paşa tabağı,  cezve ve bazı mut-fak eşyası üretiminde uygulanmaktadır. Bakırcı ustaları fabrikalardan  yarı  mamul  halde presli olarak aldıkları levhaları istenen bakır eşya şekline dönüştürmektedirler. İnsan gücü katkısı az olan bu yöntemde, bakır levha önceden hazırlanmış bakır eşyalara ait kalıplarla preslenerek  şekillendirilmektedir. Presleme yöntemi daha çok dairesel şekilli olmayan sığ eşya  yapımında  uygulanmaktadır. Kahramanmaraş bakırcılık sanatında presleme tekniği son yıllarda yaygın olarak uygulanmaya başlamıştır. Çünkü bu teknik işçilik maliyetini düşürmektedir

PRESLEME TEKNİGİYLE YAPILMIŞ ŞEKERLİK VE KEBAPLIKLAR

Bakır  kap  üzerine  süsleme  yapımına “Nakış  İşleme” denilmektedir.  Nakış  işleme “Kabartma”  ve “Zımba  Nakış”tekniklerinde  yapılmaktadır. İstenilen motifin dışında kalan kısımlarının çökertmesiyle yapılan  süslemeye “Kabartama”adı verilmektedir. Bunun için “keski kalemi” ve “darbe kalemi” diye iki ayrı çelik zımba kullanılır. Keski kalemiyle, çizilen motifin ilk izleri belirlenir. Değişik boyları olan darbe kaleminin  ağzı  pürüzlüdür. Motifin dışında kalan kısımla-rına vurularak hafif çökertilmiş pürüzlü bir yüzey oluşturulur. İstenen  motif  de  böylece  kabartma olarak meydana çıkar. Bu yöntemle genellikle stilize edilmiş bitki ve hayvan motifle-ri veya geometrik motifler kullanılmaktadır. “Zımba  Nakış”ise,  ağızlarına  çeşitli  motifler işlenmiş zımbaların vurulması suretiyle istenen nakışın ortaya çıkartılmasıyla  yapılan  süsleme tarzıdır. Bu süsleme tekniği daha  çok  sinilerde  uygulanmıştır.

Ayrıca  turistik  amaçla hazırlanan bakır kaplarda, “boyama, kazıma, ajur” gibi süsleme tekniklerine de yer verilmiştir. Kahramanmaraş’ın  geleneksel bakırcılık sanatında alet olarak;  “ayak  miyenesi,  düz miyene, yuvarlak miyene, nari, tel  çekici,  tabla  çekiçi,  çirtik örsü, tas topağı, tas örsü, sahan örsü, mısıldan, kazan nayı, yastıye mıhı ve kalıp” isimlerinde muhtelif özelliklere sahip birbirinden farklı çekiç ve örsler kullanılmıştır.  Bunların  dışın-da farklı boyut ve özelliklerde “tokmak, makas, demir pergel, çizek, kıskaç, kordon makinası” gibi aletler de bakırcı avadanlığı arasındadır.Bakırcılık  sanatı,  diğer  el sanatlarımızda  olduğu  gibi varlığını  sürdürmeye  çalışmaktadır.  Mutfak  eşyalarında alüminyum ve çelik gibi yeni madenlerin  üretimi,  zamanla bakırcılık sanatını olumsuz yönde  etkilemiştir.  Bununla beraber  günümüzde  de  Kahramanmaraş,  bakırcılık  sanatı açısından ülkemizin ilk sıralarında yer almakta ve bakır kap üretiminin  en  önemli  kısmını gerçekleştirmektedir.  Şehirde bakırcılık  sanatıyla  uğraşan yüzlerce esnaf bulunmakta ve üretilen bakır eşyaların önemli bir  kısmı  yurtiçi  ve  yurtdışına ihraç edilmektedir. Kahramanmaraş’ta  bakırcılık  sanatı önemli bir sektör olarak yerini korumaktadır.Kahramanmaraş’ta  bakırcılık sanatı, bu bölgenin tarihi, kültürel, sosyal ve sanatsal karakterlerini yansıtmaktadır. Bu nedenle  hem  ekonomik  hem de  turizm  açısından  yararlanılan bu sanatın geliştirilmesi ve tanıtılması, bu işle uğraşan ve  ilgilenen  kişilere  kaynak oluşturması  açısından  önem taşımaktadır. Diğer el sanatlarında olduğu gibi bakırcılık sanatında da çok zengin bir ürün çeşidinin  farklı  tasarımlarıyla karşılaşırız

KAYNAK: KAHRAMANMARAŞ ANSİKLOPEDİSİ