Halının dokunuş tekniğinin en önemli öğesi düğümlerdir. Düğümler çeşitli isimlerle anılırlar ve çeşitli tekniklerde dokunurlar. Bu isimlendirme ve teknik özellikler kısaca şöyledir.
- Türk-Gördes Düğümü: Adını Manisa’nın ilçesi Gördes’ten almıştır. Çift arışa düğümleme tekniği olarak bilinir. İplik uçları her iki arışın arkasını dolanarak ortadan hızla çekilince oldukça sıkı ve sağlam bir düğüm atma tekniğidir. Üzerinden iki argaç geçirildikten sonra kirkitle sıkıştırılır. Düğümlerin özelliği açısından bu yöntem daha çok geometrik örnekli halıların dokunmasına elverişlidir.
Türk-Gördes düğümü ilkçağdan itibaren bütün Türk halıları ile Kafkas, Azerbaycan, İran ve İngiliz halılarının çoğunda tercih edilmiştir. Oldukça sağlam ve dayanaklı halıların dokunmasına müsaittir.
- İran-Sine Düğümü: Batı İran’daki bir şehir adı olan Sine’den adını almıştır. Bu teknikte yine iki arışa düğümleme söz konusudur. Ancak renkli yün ipliğin yalnız bir ucu arışa bağlanır. Öbür ucu diğer arışın atkısını dolandıktan sonra önde sağa ya da sola doğru yatık şekilde bırakılır. Bu bakımdan sağa ya da sola doğru uçları salıverildiği için kadife gibi yumuşak bir dokuma ortaya çıkar. Tek arış düğüme alındığı, diğer arışın da arkası dolanıldığı için desimetrekareye daha çok düğüm sayısı düşer. Bu yüzden ince, zarif, yumuşak halıların dokunmasına müsait bir tekniktir. Düğüm sırasından sonra genellikle ikişer arış geçirilir.
İran düğümü, İran halılarının çoğunda, Türkistan, Çin ve Hint halılarında yaygın bir tekniktir.
- İspanyol (Guedinburg) Düğümü: Tek arışa düğüm atmak söz konusudur. Diğer tekniklerden daha az kullanılmıştır. Bu teknikte renkli yün iplik arışın etrafında bir defa düğümlenerek uçları üste çıkarılır. Aynı sıradaki arışlar atlamalı olarak (birer boş bırakılarak) düğümleme yapılır. Düğüm sırasından sonra üçer arış geçirilir. Böylece çabuk üreyen, ticari anlamda kullanılan bir düğüm tekniğidir. Kalitece düşük halıların dokunmasında kullanılmıştır.
Bu teknik tüm İspanyol halıları ile Doğu Türkistan’ın bazı bölgelerinde ve Fustat’ta uygulanmıştır.
- Hekim Düğümü: Daha kaba halıların dokunmasında kullanılır. Kolay üreme gösteren halılarda düşük kalite işçilikle dokunan halılarda görülen bir dokuma tekniğidir.
- Noppen, Sarma, Dolama vb. Teknikler: Bunlar az kullanılan kalitesiz halı dokuma teknikleridir.
Türk halıları genellikle Gördes düğümü ile dokunmuştur. İki arışa düğümleme söz konusu olduğundan bu halılarda 1 desimetrekarede ne kadar çok düğüm konulursa halının kalitesi o derecede artar.
HALILARIN İNCELENMESİ
Halılar genellikle teknik, renk, kompozisyon ve desen özelliklerine göre incelenirler.
Teknik olarak; boyut, yünün cinsi (devetüyü, dağlık-Karaman-merinos koyunu yünleri, ipek, pamuk, altın-gümüş simli), kalitesi, sertliği, yumuşaklığı ile arışların, argaçların tek veya çift bükümlü olup olmamaları, yünlerin havlarının uzun ya da kısa kesilmiş olmaları, düğüm sayısı, tekniği gibi konuları kapsar. Ne halısı olarak dokunduğu da önemlidir.
Kompozisyon olarak halıyı meydana getiren şekiller, bu şekilleri oluşturan desenler halının incelenmesinde önemli rol oynar. Halının desen ve kompozisyonu onu dokuyanların kültürel alt yapısını, inanç, düşünce sistemini ortaya koyar. Bazen bunlara bakarak halıların hangi döneme ve topluluğa ait olduğu konusunda sonuçlar çıkarılır.
Renk olarak da yine kültürel alt yapı düşünceleri, bölgesel özellikler ortaya çıkar. Bazı bölgelerde yaygın olan kök boyalar genelde başka bölgelerde görülmüyorsa o halının o bölgede boyanıp iplerin canlı parlak olduğunu gösterir.
Tarihi geçmişte genellikle çevrede yetişen otları, meyvelerin ve diğer bitkilerin yaprak, dal, meyve ve köklerinden elde edilen kökboyacılık Türk halılarının kimliğini ortaya koyan diğer öğelerdir. Yakın yüzyıllarda ortaya çıkan kimyasal ya da anilin boyalar giderek günümüzde daha yaygın hale gelmiştir.
Kökboyacılık konusunda çok zengin bir floraya sahip Erzurum-Erzincan-Gümüşhane üçgeni arasındaki bölgede çok çeşitli bitkilerden renk elde edilmiştir. Bunun son örneği Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesinde Halı-Kilim Anabilim Dalında elde edilen 700’e yakın doğal boya rengidir.
Eskiden beri Türk halıları, boyalarının ve renklerinin sağlamlığı, parlak ve canlılığı ile ün salmıştır. Anadolu el dokumaları genellikle bölge renkleriyle birbirlerinden ayrılmaktadır.
Kök boyalar; çeşitli bitkilerin kök, yaprak, dal, meyve ve kabuklarının kurutulması, ezilmesi, kaynatılması vb. yollarla elde edilirler. Elde edilen renkler ve bitkilerin en önemli birkaç örneği aşağıda gösterilmiştir.
Kırmızı: Kızılçam kabuğundan
Sarı ve nüansları: Katırtırnağı, sumak, sütleğen, gence, safran köklerinden
Kahverengi: Mazı, meşe, ceviz yaprağı ve meyvelerinden
Yeşil: Yabani naneden
Siyah: Sumak kurusundan
Mavi: Hint bitkisi ile bunların çeşitli şekillerde kaynatılmalarından elde edilirler. Çevrede bulunan ve burada sayılmayacak derecede bitki sap ve yaprakları da bu ana renklerin veya tonlarının elde edilmesinde kullanılırlar.
HALI PLANI: Halıların şekil ve formları; genellikle dikdörtgen, kare ya da nadiren yuvarlak şekilli olabilir.
Halı planında alttan düğüm atılmadan 5–6 cm kadar olan düz dokunmuş olan kısım toprakçal adı verilir. Halının düğümlü kısmı tamamlandıktan sonra toprakçal adı verilen düz dokuma, yukarıda da vardır. Bunu, saçak kısmı takip eder.
Halının iki yanında argaçların dönüş yaptığı ince örülü kısma etlik denir. Halının orta alanı genellikle zemin, halı ortası diye adlandırılır. Bunu dışa doğru çerçeveleyen kısma bordür denir. Türk halılarında genellikler bordür sayısı üçtür. Ancak bu bazen bir, bazen iki üç, dört, beş, altıya kadar da çıkabilir.
Bordürlerden; ortada ve büyük olana geniş ana bordür yanlardaki dar olanlara dar bordürler denir. Geniş bordür ile dar bordürler arasında içte ve dışta veya zemini sınırlayan düz, tek renkli bordürlere de şerit bordür denir. Bordür çizgilerini meydana getiren hatlara da kontur adı verilmektedir.
Halılar genellikle teknik renk, kompozisyon özelliklerine göre ve ayrıca motif yerleştirilişine, cinsine göre de değerlendirilir. Türk halılarının en önemli unsurlarından birisi de XVIII-XIX. yüzyıllarda aşırı stilizasyona ve bölgesel değişime uğramış olmalarıdır.
