Konya Alâeddin Tepesi’nde bulunan Alâeddin Cami avlusunda, iki mezar anıtı bulunmaktadır. Bunlardan doğudaki II. Kılıçarslan Türbesi, batıdaki yarım kalmış olan da I. İzzeddin Keykavus için hazırlanmış ancak onun, Sivas’ta vefatı ve defni sebebiyle bu türbe olduğu gibi bırakılmıştır.
İki katlı yapının üst katı dıştan ongen bir gövdeye sahiptir. Cenazelik bölümü içten ve dıştan dairesel planlı olarak tasarlanmıştır. türbenin iç kısmı on dairesel nişle dilimlenmiştir. Niş dışında bir pencere birde kapı açıklığı bulunmaktadır. türbenin iç kısmının nişlerle dilimlenmesini benzer örneğini hemen yanında bulunan İzzettin keyvavus türbesinde ve Erzincan Tercan Mama Hatun türbesinde karşımıza çıkmaktadır.
Ongen gövde formuyla Anadolu’da tek örnek olan türbenin benzer örneğine Anadolu dışında Mümine Hatun Türbesinde görmekteyiz.
Türbenin içinde sekiz sanduka bulunmaktadır. Dört tanesi çinili olan sandukalardan diğer dördü ise sıvalıdır. Türbede yapılan farklı onarımlar zamanında çini levhalar değişik şekilde karmaşık olarak yerleştirilmiştir. Sanduka üzerine bulunan çinilerin tekniği ise kabartma çinidir.
Sandukaların kime ait olduğu belirlenememiştir. Sandukalarda Ayet-i kerimeler ayrıca iki sultan ismi de okunabilmektedir. Bunlardan biri Kılıçarslan Süleyman, diğeri Kılıçarslan bin Mesud’tur.
Yapının dışında gövdenin üzerinde yer alan iki bordürdeki kitabe önemlidir. Biri taş üzerine yazılmıştır ve giriş üstüne denk gelen yerde;
“Kılıçarslan’ın oğlu Mesud’un oğlu fetihler babası Kılıçarslan emretti” yazılıdır.
Kümbedin külahı etrafında dönen kitabe ile doğu cephede pencere üzerinde iki satır halinde Arapça sülüs hatla yazılmış bir kitabesi bulunmaktadır. Diğer kitabe lacivert zemin üzerine beyaz kabartma çini Ayetel kürsi yazılıdır.
Türbenin girişi üzerindeki mazgal pencerenin üzerindeki iki satırlık kitabede;
“Hoçenli Abdülgaffar oğlu Yusuf’un eseri, Allah onu ve Müslümanların cümlesini magfiret etsin” yazılıdır. Hoçen, Nişabur’a bağlı Üstüva nahiyesinin merkezidir.
Yapının banisi II. İzzeddin Kılıçarslan’dır. Yapının kitabesi herhangi bir tarih vermese de yapının II. Kılıçarslan döneminde 1155-1192 tarihleri arasında inşa edilmiştir. Danişmentlileri ortadan kaldırdığı 1178 yılından sonra yaptırılmış olmalıdır.
Türbe içinde sandukaları olan sultanlar:
1. I. Mesud (1156) 5. I. Alaeddin Keykubat (1236-37)
2. II. Kılıçarslan (1192) 6. II. Gıyaseddin Keyhüsrev (1246)
3. II. Rükneddin Süleyman (1204) 7. IV. Kılçarslan (1265)
4. I. Gıyaseddin Keyhüsrev (1211) 8. III. Gıyaseddin Keyhüsrev (1283)
Bunlardan başka I. Kılıçarslan oğlu Şahinşah, III. Kılıçarslan, II. İzzeddin Keykavus ve III. Keyhüsrev meftun bulunmaktadır.
Alâeddin Cami ile birlikte bazı onarımlar geçiren yapı son olarak 1982 yılında onarım görmüştür bu onarım sırasında yapının cenazelik bölümüne girişi sağlayan kapısı ve ziyaretgâh bölümüne çıkışı sağlayan merdivenler asıl görünümünü kaybetmiştir. Onarımlarda yapının kesme taş kaplaması ve külah yeniden elden geçirilmiştir.
Yapının moloz taş dolgusu düzgün kesme taşla kaplanmıştır. Mermer olarak yapının girişi üzerinde devşirme mermer levha oldukça dikkat çekicidir. Yapının kurşun kaplı külahı tuğla malzemelidir bu külahında orijinalde çini ile kaplı olduğu düşünülmektedir.
Yapıda süsleme olarak dikkat çeken unsur girişin üzerindeki devşirme korkuluk levhasıdır. Bu bölümdeki sundurma olduğu konsollardan anlaşılmaktadır. Konsollardaki yanık izlerinden bu sundurmanın yandığı anlaşılmaktadır. Ayrıca giriş kapısı Bursa kemerli ya da sepetkulpu kemerli giriş profillerle belirlenmiş yuvarlak kemere yakın eyvan türü bir kapıdır. Kapı etrafında oluşturulan bordür yapıda süslemenin yoğun olarak yer verildiği alandır.
Anadolu Selçuklu başkenti Konya’da Selçuklu sarayına çok yakın olan bu yapı içerisinde altı Anadolu Selçuklu sultanının defnedilmiş olması mimari kurgusu ile yapının ne kadar önemli olduğunu gösterir.
