Yapının kalıntıları Türkmenistan’ın Kızıl Atrek şehrinin 90 km kuzeybatısındaki, Dehistan Şehri harabelerinde yer alır. Yapı, kaynaklarda 11. 12.yy’a tarihlenir. Genel özllikleri 11. yy’da yapılmış olmalıdır. Namazgâh fonksiyonu gören cami, restitüsyon planına göre dikdörtgen bir alana kurulmuş olup, üç bölümlü plandadır. Cami günümüzde harabe halindedir. Günümüze, mihrap nişi, beden duvarları ve üst örtüsünün bazı kısımlarıyla ulaşmıştır. Pugaçenkova yapının restitüsyon planını yapmıştır. Bu cami kalıntıları üzerinde ilk olarak 1876 yılında P. A. Setihin incelemelerde bulunmuştur. G.A. Pugaçenkova bu yapı üzerinde incelemelerde bulunmuş ve yapının restitüsyon planını yapmıştır. Daha sonra S. Hmelnitskiy, yapının farklı bir restitüsyon planını gerçeklestirmiştir.
Bu plana göre; dikdörtgen planlı üç bölümlü tiptedir. Ortadaki kubbeli mekâna avlu cephesindeki iki girişle ulaşılır. Mihrabın hemen önündeki kare planlı orta bölüm ,yanlardaki dikdörtgen planlı bölümlerden daha büyüktür. Orta alanın üzeri bir kubbe ile örtülmüştür. Kare mekan üzerinde yükselen kubbe sekizgen kasnak üzerinde oturmaktaydı. Kubbeye geçiş, kasnağın köşelerinde öyer alan kademeli sivri kemerli tromplarla sağlanmıştır. Kubbe eteklerinde, basamaklı mukarnaslar yer almaktadır. Kare planlı mekanın dört yönde, ikişer kemerli açıklık bulunmaktadır. Merkezi bu alan yan mekanlardan duvarlarla ayrılır. Bu duvarların köşelerindeki ikişer kapı ile yan mekânlara geçilir. Dikdörtgen planlı yan mekânların kıble duvarındada birer mihrap nişi bulunur. Yan mekânları yan duvararında 2’şer kapı, avlu cephelerinde ise 1’er kapı bulunur.
Güney duvarının ortasında, ana mihrap nişi üzerinde stuko kitabe izleri bulunur. Nişin sağında ve solunda birer kapı açıklığı daha yer alır. Orta alanın hemen önünde iki duvar çıkıntısı arasında 2 adet dörtlü yonca tipinde ayaktan meydana gelen bir revak bulunur. Caminin önünde muhtemelen birde avlu yer alır. Ayrıca caminin kuzeybatısında, bir minare kalıntısı da bulunmaktadır.
. Hmelnitskiy ise Pugaçenkova’dan farklı olarak, yanlarda ahşap direkli bir sundurma olduğunu düşünmektedir. Bu planda orta alanın dört yönde ikişer kemerli kapı görülür. Hmelnitskiy’nin planına göre cami, kare planlı tek kubbeli cami şeklindedir. Malzame olarak tamamen tuğla kullanılmıştır.
Caminin üç bölümlü tipte yapıldığını düşünürsek, bu cami, mimari şeması açısından muhtemelen kaynağını, merkezi kubbeli mekanlar ile üç bölümlü mekanlara sahip İslamiyet öncesi ve sonrası geleneksel dini ve sivil mimariden almış gözükmektedir. Bu yapıda, üç bölümlü dikdörtgen planlı mekanın orta bölümü merkezi kubbeli olarak degerlendirilmiştir. Duvarlarla üç bölüme ayrılmış dikdörtgen planlı yapıda, merkezi kubbeli mekanın küçük açıklıklarla yan mekanlarla bütünlesme fikrinin ilk adımlarını görmekteyiz
Kaynak: Pugaçenkova/Hmelnitskiy
