Erzincan’ın Kemah ilçesinde, Kemah’ın girişinde, Karasu Nehri’nin hemen kenarında yer alan Anadolu Selçuklu çağının önemli mezar yapılarından biridir. Yapı, iki katlıdır. Altta cenazelik üstte gövde kısmı yer alır. Cenazelik içten ve dıştan sekizgen planlı olup, ortada örtüsünü taşıyan ayak yer alır. Plan olarak gövde dıştan sekizgen içten daire planlıdır. Girişi kapısı üzerinde kûfi hat ile yazılı
kitabede: “küllü nefsin zaikatü’l mevt” (her nefis ölümü tadacaktır) ayeti yazılıdır. Kuzeydoğu kenarında “ amele Ömer bin İbrahim El Taberi ” kufi olarak yazılan usta ismidir. Kuzey yönde ise nesih hatla: “… Bi-imare(ti) … şeyhu’l meşayih Sehmü’ddin (ve’l devleh)
Şeyhlerin şeyhi Sehmüddin (ve’d-devlet)’nin yapımıyla”yazısı, bânisiyle ilgili bilgi olması gereklidir.
بعمار )ة…( شيخ المشايخ سهم الدين والدولة
Yapı içindeki sıva üzerinde boya ile yazılmış Arapça ve Farsça kitabeler yer alır.
Mengücek Gazi, Malazgirt Savaşı’nın peşi sıra Kemah merkez olmak suretiyle Anadolu’da
kurulan Mengücekli Beyliği’ni kuran önemli kişilerden biridir. Bölgenin İslamlaşmasında önemli
katlıkları olmuştur. 1118 civarında vefat ettiği bilinmektedir. Yine Mengüceklilerden Selçuk Şah babası
Behram Şah’ın zamanında 1119’da müstakil bir beydi. 13.yy’ın başlarında vefat ettiği tahmin
edilmektedir. Mengücek Gazi’ye veya Selçuk Şah’a mal edilen bu türbe, malzemesiyle de dikkat
çekmektedir.
Mengücekliler’in Kemah kolu 1228 yılında Alaeddin Keykubat tarafından ortadan kaldırılmıştır.
Divriği kolu ise 13.yy ortalarına kadar devam etmiştir.
Hakkı Önkal’a göre, türbe, mimari özelliklerinden dolayı Selçuk Şah’a ait olabileceği, 12.yy
sonları, 13.yy başlarına inşa edilmiş olması gerekmektedir.
Anadolu’da tuğla malzeme ile inşa edilen bu yapıdan başka, Niksar Kırk Kızalar Türbesi (12.yy
ilk çeyreği), Kayseri Pınarbaşı Melik Gazi Türbesi, Sivas İzzeddin Keykavus Türbesi cephesi, tuğla
malzeme ile yapılmış olan mezar yapılarıdır.
Yapının adının Melik Gazi olarak bilinmesi merkezlerinin de Kemah olması nedeniyle mezar
anıtının Melik Gazi için yapılmış olduğunu ihtimal dâhiline sokmaktadır. Selçuk Şah’ta vefat ettiğinde
buraya defnedilmiş olmalıdır.
Yapının en önemli yanlarından biri ise bezemede ki detaylardır. Türbe giriş kapısını alınlık
kısmında tuğlaların değişik dizilimlerinden oluşan geometrik şekiller, alınlığı kuşatan Büyük Selçuklu
tarzı tudor kemer, kemer kilit noktası, kemer köşelikleri ve alınlık ortasında yer alan firuze renkli
baçiniler, kemerin oturduğu zar başlıklar, derzler arasındaki yaş sıva üzerine yapılmış baskı
tekniğindeki motiflerile oldukça özel bir süslemeye sahiptir.
Melik Gazi Kümbeti’nin en önemli özelliklerinden biri de cenazelik katının ortada tek bir ayağa
dayandırılış olmasıdır. Bunun da ilk örneklerini yine Azerbaycan’da bulmak mümkündür. Nahcivan
Mümine Hatun Kümbeti, Meraga Kümbet-i Surh cenazelik katı ortada tek ayaklı türbe örnekleridir.
Ayrıca Tokat Niksar’daki 1220 tarihli Kırk Kızlar Kümbetinin cenazelik katı da orta ayaklı olarak
düzenlenmiştir. Böylece Büyük Selçuklu döneminde uygulanan cenazelik katı, düzenleme anlayışı,
Azerbaycan’dan Anadolu’ya taşınmıştır.
Türbe mimarisinde plan, malzeme ve süsleme unsurlarını dikkat alarak denilebilir ki ayrıntıları
Büyük Selçuklulara kadar uzanan, Azerbaycan’da yaygın bir kullanım alanı bulan ve buradan
Anadolu’ya geçen mimari gelenekte inşa edilmiş olan Melik Mengücek Gazi Türbesi, XII. Yüzyıl sonuna
ait bir yapı olmalıdır.
Yapının yanındaki dikdörtgen planlı yapı ise zaviyedir. Zaviye sonraki dönemlerde onarımı ile
örgün görünümünü kaybetmiştir. Zaviyenin özellikle giriş kapısı günümüze orijinal haliyle oldukça
tahrip olmuş bir vaziyette ulaşmıştır. Türbe ile aynı bir işçilik sergilemektedir.
Türbenin etrafında bulunan mezarlarla burası bir hazire oluşturmaktadır.
